Grodzisko średniowieczne w Surażu

Okolice Suraża ze względu na swoje położenie nad Narwią charakteryzują się bogatą przeszłością archeologiczną. Świadczy o tym blisko 200 stanowisk archeologicznych z epoki kamienia, brązu i żelaza. Najbardziej czytelne w terenie są wczesnośredniowieczne kurhany w Surażu, Doktorcach, Średzińskich, Zawykach i grodziska w Surażu i Zawykach.

Wg hipotezy A.Kamińskiego przodkami mieszkańców Suraża są uchodźcy z Suroża, obecnie miasto Sudak na Krymie, wyparci z stamtąd przez Chazarów i Tatarów. Jarosław Mądry obwarowując Ruś Kijowską   w XI w pobudował cztery grody nazywając je suraznymi, czyli groźnymi. Zachowały się one do dzisiaj w Republice Białoruś, Polsce, Rosji i Ukrainie.

Gród w Surażu nad Narwią powstał na rubieżach Jaćwieży, Mazowsza i Rusi. Z tamtych czasów zachowało się do dzisiaj ponad 100 nazw uroczysk pochodzenia bałtyjskiego, mazowieckiego i ruskiego. Ze względu na swoje strategiczne położenie był celem nieustannych ataków; Jaćwingów, Mazowszan, Rusinów, Krzyżaków, Litwinów.

Po upadku Rusi Kijowskiej swoje władanie rozciąga tu Ruś Halicko-Włodzimierska, a jej najwybitniejszy kniaź Daniel Halicki koronuje się w 1253 r na króla w pobliskim Drohiczynie. Pod koniec XIV w swoje władanie rozciąga tu Wielkie Księstwo Litewskie. W 1445 r Suraż otrzymuje magdeburskie prawa miejskie od księcia Kazimierza Jagiellończyka a parafia rzymskokatolicka uposażona zostaje wsią Uhowo.

Z Suraża rozpoczęto kolonizację okolicznych ziem sprowadzając tu szlachtę mazowiecką, bojarów i chłopów, którzy założyli obecne wsie na terenie gminy. Mieszkańcy Leszni i Średzińskich są potomkami szlachty mazowieckiej, Zimnochów - potomkami bojarów a w pozostałych wsiach osadzeni zostali chłopi pochodzenia ruskiego. Z myślą o osadnikach ze wschodu powstała w XVI w cerkiew w Surażu a później kaplica w Zawykach.

W 1569 r Suraż wraz z województwem podlaskim przyłączony został do Korony Polskiej. W XVI-XVIII w Suraż był siedzibą Starostwa do którego należało kilkanaście wsi. Folwark starosty znajdował się na terenie dzisiejszej wsi Zawyki-Ferma. Poważne zniszczenia dotknęły te tereny podczas potopu szwedzkiego, wojny północnej, co zaznaczyło się zahamowaniem rozwoju tych ziem. W okolicach Suraża zniknęły nawet całe wsie o nazwach; Chudziabin, Hruskie, Kościany, Oziabły.

Upadek miasta dopełniły tragiczne wydarzenia powstania 1863 r po którym odebrano Surażowi prawa miejskie, a wielu mieszkańców zesłano na Syberię. Miasto ominęła kolej warszawsko-petersburska poprowadzona przez pobliskie Łapy, które zyskały na rozwoju. Suraż został poważnie zniszczony podczas obu wojen światowych i dlatego nie zachowało się wiele zabytków.

Do najcenniejszych zabytków Suraża należy z XV-XVI w układ przestrzenny, najlepiej zachowany w całym dawnym Wielkim Księstwie Litewskim z dwoma rynkami; lackim i ruskim. Najstarszym zabytkiem miasta jest grodzisko wczesnośredniowieczne. O dawnej wielokulturowości Suraża świadczą dzisiaj tylko cmentarze; rzymsko-katolicki, prawosławny i żydowski. Najmłodszym zabytkiem sakralnym jest kościół p.w. Bożego Ciała z 1878 r w Surażu.

Najstarsze zabytkowe obiekty sakralne na terenie gminy to dwie kaplice pounickie z XVIII w w Zawykach. Obiektami zabytkowymi są też w Zawykach kurhany i grodzisko wczesnośredniowieczne. Kurhany wpisane do rejestru zabytków występują tez w Doktorcach i Średzińskich. Na terenie gminy na uwagę zasługują też całe zagrody kryte strzechą w Leszni, Średzińskich i Zawykach z XIX-XX w.

Koścół pw. Bożego Ciała w Surażu