Rys historyczny wsi w gminie Suraż

Zimnochy - Susły i Zimnochy - Świechy

Pierwsza wzmianka źródłowa o Zimnochach Święchach i Zimnochach Susłach pochodzi z przywileju króla Aleksandra I dla kościoła w Surażu z 1501 roku. Obie miejscowości były zobowiązane do płacenia dziesięciny na rzecz suraskiej świątyni. Najprawdopodobniej Zimnochy powstały w XV stuleciu. Były związane z osadnictwem bojarów ruskich, osadzanych w pobliżu starych grodów dla obrony i służby wojskowej. Z czasem bojarzy upodobnili się w obyczajach i prawach do szlachty koronnej. Poza Zimnochami Święchami i Zimnochami Susłami źródła historyczne wymieniają też Zimnochy Reki, Zimnochy Grzegorze i Zimnochy Adamy, z których dwa ostatnie przysiółki nie dotrwały do czasów obecnych. Szlachcice z Zimnochów tytułowali się herbem Ślepowron. W 1569 roku, po zawarciu unii lubelskiej, Zimnochy znalazły się w granicach Korony Polskiej. Według poboru podatku z 1577 roku szlachta z Zimnochów posiadała łącznie 12 włók ziemi (tj. ponad 190 ha). W 1692 roku w Zimnochach Święchach, Susłach i Rekach mieszkało 35 rodzin. Mieszkańcy wsi trudnili się głównie rolnictwem i kultywowali lokalne tradycje. Zimnochy dzieliły polityczne losy regionu, po 1795 roku znalazły się w zaborze pruskim, po 1807 w zaborze rosyjskim, a wraz z odzyskaniem niepodległości w 1919 roku w obrębie gminy Zawyki w powiecie białostockim. Tragicznym piętnem odcisnęła się na wsiach II wojna światowa, podczas której ich mieszkańcy doświadczyli wywózek na Syberię i deportacji do III Rzeszy, a obie osady ostrzelali i spalili żołnierze niemieccy. Od początku istnienia Zimnochy Święchy i Susły należały do parafii w Surażu, natomiast w 1985 roku stały się częścią nowoutworzonej parafii w Rynkach.

Średzińskie

            Średzińskie, obok Zimnochów, należały niegdyś do grupy powstałych w ciągu XV wieku wsi bojarskich. Pierwsza informacja o istnieniu tej miejscowości pochodzi z 1528 roku, kiedy to z wsi Srednica 12 ludzi stawiło się na popis wojskowy ziemian bielskich, wystawiając trzy konie. W 1577 roku wieś posiadała zaledwie 6 włók gruntu, tj. 96 ha. Z kolei w 1591 roku szlachta ze Średzińskich, razem z sąsiadami z Zimnoch, Czaczek, Chodor i Oksztul zapłacili podatek z 40 włók. Jedna z pierwszych z zachowanych metryk chrztów parafii w Surażu, sporządzona 2 grudnia 1600 roku, dotyczy udzielenia tego sakramentu Mikołajowi, synowi szlachetnych Andrzeja i Barbary ze Średzińskich. W 1676 roku w Średzińskich mieszkało 11 rodzin, zaś w 1692 roku ich liczba wzrosła do 20. Od początków istnienia wsi, przynależała ona do parafii w Surażu. Na potrzeby suraskiej świątyni parafianie oddawali co roku dziesięcinę w wymiarze kopy pszenicy od każdej włóki. Dopiero po II wojnie, w 1957 roku, wespół z mieszkańcami Rynek i Zimnochów, ludność ze Średzińskich urządziła w Rynkach kaplicę, która w 1985 r. została wyświęcona na kościół parafialny. Do niego przynależy obecnie wieś Średzińskie. We wsi zachowały się przykłady dawnej drewnianej zabudowy z przełomu XIX i XX w., w tym charakterystyczna wydłużona, wiejska zagroda.

Końcowizna

Dzisiejsza wieś Końcowizna jest położona na gruntach, które według rejestru pomiary włócznej z 1562 roku nosiły nazwę uroczyska Masłowce. Ustalenie dokładnej daty powstania osady nie jest możliwe, natomiast pierwsze wzmianki o istnieniu w niej drobnoszlachckiego dworu rodziny Borkowskich pochodzą z 1652 roku. W XVII i XVIII stuleciu w Końcowiźnie mieszkali przedstawiciele rodu Kozickich (pisani również Koszyccy), natomiast od II poł. XVIII wieku jako współwłaściciele wsi występują w źródłach członkowie rodziny Kramkowskich. Stąd zapewne jeszcze w XIX wieku miejscowość ta nazywana była w księgach metrykalnych Kramkowizną. W 1748 roku Końcowizna podzieliła tragiczne losy regionu, kiedy całą suraską parafię nawiedziła pustosząca pola plaga szarańczy oraz pomór bydła. Informację o nieszczęśliwym lecie 1748 roku odnotował ksiądz suraski Dominik Tadeusz Jabłoński. Współczesny wizerunek wsi jest prawdopodobnie efektem reformy uwłaszczeniowej z 1864 roku. Zachowało się w niej kilka ładnych przykładów drewnianej zabudowy z okresu międzywojennego, a przy drodze wjazdowej do wsi można obejrzeć dwa krzyże z 1913 i 1929 roku, wystawione przez prawosławnych mieszkańców Końcowizny.

Doktorce i Lesznia

Zabytkowa zagroda w Leszni

            Od początku swego istnienia, Doktorce, należały do dworu w Strabli, położonego na przeciwległym brzegu rzeki Narew. Geneza dóbr strabelskich wiąże się z postacią Macieja z Krajny, lekarza Zygmunta Starego i jego żony Bony Sforzy, którzy w zamian za wierną służbę dworską oraz medyczną, darowali mu w 1524 r. ziemie po obu stronach Narwi. Według legendy, nazwa Strabla pochodzi od słów strada bella (piękna droga), jakie miała wypowiedzieć królowa Bona przejeżdżając przez te tereny. W ramach zagospodarowywania posiadanych dóbr, Maciej z Krajny sprowadził pierwszych osadników chłopskich, którzy mieli służyć w jego dworze. Osiedlili się oni na obu brzegach Narwi, dając początek późniejszym wsiom Doktorce (zwanym w ten sposób od zawodu ich właściela). W pobliżu Doktorc, już w XVI w. Arciechowscy, potomkowie Macieja z Krajny, wznieśli pierwszy drewniany most, wzmiankowany jeszcze w 1651 r. Kiedy w 1617 r. ówczesny właściciel Strabli, Adam Turowski, stolnik wiski, ufundował nowy, murowany kościół pw. Wniebowstąpienia Jezusa Chrystusa, nadał na utrzymanie plebana 3 włóki ziemi oraz gospodarstwo złożone z niewielkiej plebanii i zabudowań gospodarczych, położone w Doktorcach. Jednym z ostatnich właścicieli Doktorc był Michał Starzeński, starosta brański i uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, znany z wydanych drukiem obszernych pamiętników. W okresie powojennym Doktorce stały się miejscowościami letniskowymi, głównie z powodu urokliwego położenia nad rzeką Narew. W Leszni zachowały się interesujące przykłady drewnianej architektury, w tym pochodząca z końca XIX w. zagroda złożona z trzech budynków krytych strzechą.

Kowale

            Dzisiejsza wieś Kowale nie jest tą samą, która jako przedmieście Suraża posiadające 10,5 włóki, po raz pierwszy wzmiankowana było w inwentarzu starostwa suraskiego w 1558 r. Przeprowadzona w 1562 r. pomiara włóczna Suraża informowała, iż wieś ta położona była na lewym (południowym) brzegu rzeki Hruski. Natomiast obecna wieś nosząca nazwę Kowale położona była od początków XVI w. w granicach dóbr Buzuny i zlokalizowana była po północnej stronie Hruski. Dwór w Buzunach został nadany ok. 1519 r. Maciejowi z Krajny, lekarzowi królewskiemu, który prowadził na otrzymanych ziemiach akcję kolonizacyjną. Założył na 20,5 włókach wieś Buzuny oraz Kowale, wzmiankowane po raz pierwszy w 1533 r. W 1577 r. Kowale były własnością starosty suraskiego i brańskiego Jana Dulskiego, a po 1583 r. ks. Stanisława Fogeweldera, plebana kościoła w Surażu. W 1692 r. wieś zamieszkiwało 15 rodzin, które w większości były wyznania unickiego. W XVIII w. razem z Buzunami Kowale znajdowały się w posiadaniu rodziny Zaleskich. Od początku istnienia, aż do dnia dzisiejszego, mieszkańcy wsi należą do parafii w Turośni Kościelnej.

Zawyki

Zawyki, zwane w XVI wieku Zawojkami (być może od charakterystycznie meandrującej w pobliżu Narwi), były jedną z największych wsi chłopskich w okolicach Suraża. Z całą pewnością jej początki sięgają przynajmniej II poł. XV wieku, ale pierwsza pisana informacja o jej istnieniu pochodzi dopiero z 1558 roku. Zawyki były wówczas własnością królewską i jako taka, wraz kilkunastoma innymi wsiami, należały do starostwa suraskiego. Ich obecny, wydłużony kształt, powstał w wyniku pomiary włócznej przeprowadzonej w 1562 roku. Wieś uzyskała ziemię o powierzchni 30 włók, tj. ok. 480 ha. W 1577 roku posiadała młyn z pięcioma kołami oraz trzy karczmy. Jej mieszkańcami w większości byli chłopi ruskiego pochodzenia, którzy po 1596 roku przeszli na wyznanie unickie, ale obok nich żyli także katolicy uczęszczający do kościoła w Surażu. W poł. XVIII wieku Ignacy Karniewski, generał wojsk koronnych, ufundował na potrzeby unitów istniejącą do dziś drewnianą kaplicę pw. Imienia Najświętszej Marii Panny. Jest ona jednym z najcenniejszych zabytków gminy. Obok niej znajduje się kapliczka z cudownym źródełkiem, pochodząca z tego samego stulecia. W XIX wieku kaplica została przejęta przez Cerkiew prawosławną. W 1863 roku doszło do tragicznych wydarzeń związanych z powstaniem styczniowym, kiedy to powstańcy powiesili ówczesnego popa suraskiego, Konstantyna Prokopowicza. Został on pochowany na cmetarzu przy kaplicy w Zawykach, ale jego nagrobek przeniesiono w okresie dwudziestolecia międzywojennego na białostocki cmentarz prawosławny, gdzie znajduje się do dziś. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w 1919 roku kaplica została przekazana Kościołowi rzymskokatolickiemu. W latach 1919-1939 Zawyki były się siedzibą gminy.

Zawyki - Ferma

Pierwsza wzmianka o wsi Zawyki Ferma pochodzi z 1558 roku. Ówcześnie znajdował się tam folwark i siedziba starosty suraskiego. Z pewnością nie rezydowali tu wszyscy dostojnicy, pełniący funkcję starosty. W XVII wieku w dworze mieszkali zwykle ich zastępcy-podstarostowie m.in. Tomasz Karniewski, zaufany dworzanin Krzysztofa Wiesiołowskiego. W II poł. XVII wieku dwór w Zawykach stał się własnością rodziny Zaleskich. Czterech kolejnych przedstawicieli tego rodu - Jan, Jan Stanisław, Jan Władysław i Piotr Zalescy dzierżawili starostwo. Ich liczne potomstwo chrzczone było w kościele parafialnym w Surażu, którego plebanem w latach 1679-1716 był Kazimierz Zygmunt, starszy brat Jana Stanisława Zaleskiego. Ostatnim ze starostów suraskich, który mieszkał w folwarku Zawyki był Piotr z Alkantary Ożarowski. Starosta wraz z rodziną mieszkał w drewnianym dworze, położonym nad rozlewiskami Narwi. W otaczających dwór dwóch oficynach mieszkała służba i obsługa dworu, rozlokowane w pobliżu zabudowania gospodarcze, stawy i ogrody zapewniały starostom wygodne życie. Współcześnie po założeniu dworskim nie pozostał niestety żaden ślad. W czasach zaboru pruskiego i rosyjskiego w folwarku mieszkali urzędnicy państwowi. Obecny kształt wieś zawdzięcza prawdopodobnie reformie uwłaszczeniowej z 1864 roku. Ponad stuletni drewniany krzyż morowy (tzw. karawaka), znajdujący się na wschodnim krańcu Zawyk Fermy, jest świadectwem licznych epidemii, które trapiły mieszkańców wsi i całego regionu w minionych stuleciach.

Rynki

Pierwsza wzmianka źródłowa o Rynkach pochodzi z inwentarza starostwa suraskiego z 1558 roku. W najstarszych źródłach wieś nazywana jest Rymki (Rimki). W 1577 roku mieszkańcy wsi zapłacili podatek z 10 włók tj. ok. 160 ha. W 1607 roku w księgach metrykalnych parafii suraskiej, do której należały Rynki, odnotowano pierwszy chrzest dzieci z tej wsi, a mianowicie bliźniąt Stanisława i Wojciecha. Rynki były jedną z najmniejszych wsi starostwa suraskiego. W 1692 roku mieszkało tu tylko 7 rodzin. Rynki nie posiadały młyna ani karczmy, ta ostatnia pojawiła się we wsi dopiero w II poł. XVIII wieku. Mieszkańcy byli zobowiązani płacić staroście 2 złote i dostarczać dwie beczki owsa rocznie, byli też zobowiązani do prac polowych i różnych posług w dworze w Zawykach. Ważnym momentem w dziejach wsi było powstanie w niej parafii. W 1957 roku mieszkańcy Rynek, wraz z wiernymi z sąsiednich Średzińskich i Zimnochów, zorganizowali kaplicę w odkupionych garażach rolniczych. W przystosowanie budynków do celów sakralnych przyszli parafianie włożyli wiele pracy i pieniędzy oraz musieli pokonać utrudnienia ze strony ówczesnych władz. Mimo to, w 1979 roku biskup Edward Kisiel utworzył samodzielny wikariat w Rynkach, a w 1985 roku erygował parafię pw. Najświętszej Marii Panny Częstochowskiej. W latach 1992 – 1995 wzniesiono w Rynkach nowy kościół.

oprac. Marta Sokół